My Blog List

Monday, December 16, 2024

Social Features of the Indian Economy

Question: Explain the social features of indian economy.

Social Features of the Indian Economy

The Indian economy possesses several social features that reflect its cultural diversity, demographic structure, and developmental challenges. These social characteristics significantly influence the economy's growth, planning, and resource distribution. Below are the key social features of the Indian economy:

1. Cultural and Social Diversity

Linguistic Diversity: India has 22 official languages and over 1600 dialects, creating a multilingual society.

Religious Diversity: India is home to various religions, including Hinduism, Islam, Christianity, Sikhism, Buddhism, and others.

Ethnic and Regional Diversity: Different regions have unique traditions, customs, and social practices.

This diversity affects economic planning, as different regions have unique needs and challenges.

2. High Population Density

India is the most populous country, with a population of approximately 1.4 billion as of 2024.

High population density creates pressure on resources, leading to issues like poverty, unemployment, and infrastructure strain.

This demographic challenge also results in over-reliance on agriculture and uneven urbanization.

3. Poverty and Economic Inequality

  1. Poverty is a significant social problem, particularly in rural areas, where economic opportunities are limited.
Economic inequality arises due to:
  • Unequal distribution of resources.
  • Lack of access to education and healthcare.
  • Social and caste-based discrimination

Government initiatives like MGNREGA and Poverty Alleviation Programs aim to reduce poverty and provide employment opportunities.

4. Rural Dominated Society

Around 65% of India's population lives in rural areas and depends on agriculture and allied activities.

Rural regions face challenges such as poor infrastructure, lack of education, and limited access to healthcare facilities.

Rural-urban migration is increasing as people move to cities in search of better employment opportunities.

5. Low Literacy Levels

India’s literacy rate has improved but remains lower compared to developed countries.

Educational disparities exist between urban and rural areas, as well as between genders.

Government programs like Sarva Shiksha Abhiyan and the National Education Policy (NEP) aim to improve literacy and access to quality education.

6. Poor Healthcare Facilities

The healthcare system in India, especially in rural areas, remains underdeveloped.

Issues include a lack of doctors, inadequate infrastructure, and limited access to affordable healthcare.

Government schemes like Ayushman Bharat aim to provide free healthcare services to economically weaker sections.

7. Unemployment

Unemployment is a critical social issue in India, characterized by:

Rural Unemployment: Agricultural underemployment and disguised unemployment.

Urban Unemployment: Educated unemployment due to a mismatch between skills and job opportunities.

Government initiatives such as Skill India, Start-Up India, and Make in India focus on creating jobs and enhancing employability.

8. Gender Inequality

Despite progress, gender inequality persists in areas such as education, employment, and wages.

Women, especially in rural areas, face challenges like limited access to education, employment opportunities, and healthcare.

Programs like Beti Bachao, Beti Padhao and Women Empowerment Schemes aim to promote gender equality and empower women.

9. Lack of Social Security

Large sections of the population, especially those in the informal sector, lack social security.

Vulnerable groups like the elderly, disabled, and daily wage earners require financial and healthcare support.

Government programs like Atal Pension Yojana and Pradhan Mantri Shram Yogi Maandhan Yojana provide social security benefits.

10. Influence of Cultural and Religious Beliefs

India’s cultural and religious practices heavily influence economic activities.

Festivals, weddings, and religious ceremonies involve significant spending, contributing to the economy.

However, conservative traditions and superstitions can sometimes slow down social progress and modernization.

Conclusion

The social features of the Indian economy, such as its diversity, poverty, rural dominance, unemployment, and gender inequality, play a critical role in shaping its economic policies and growth trajectory. While government initiatives aim to address these challenges, sustained efforts in education, employment generation, and social welfare are essential for inclusive and equitable development.

______________________________________


भारतीय अर्थव्यवस्थेच्या सामाजिक वैशिष्ट्ये

भारतीय अर्थव्यवस्था केवळ आर्थिक घटकांवर आधारित नसून तिच्यावर अनेक सामाजिक वैशिष्ट्ये देखील प्रभाव टाकतात. भारताची संस्कृती, लोकसंख्या रचना आणि विकासातील आव्हाने अर्थव्यवस्थेवर महत्त्वाचा प्रभाव पाडतात. खाली भारतीय अर्थव्यवस्थेच्या मुख्य सामाजिक वैशिष्ट्यांचा तपशीलवार विचार केला आहे:

1. सांस्कृतिक आणि सामाजिक विविधता

भाषिक विविधता: भारतात 22 अधिकृत भाषा आणि 1600 हून अधिक बोलीभाषा आहेत.

धार्मिक विविधता: हिंदू, मुस्लिम, ख्रिश्चन, शीख, बौद्ध आणि अन्य धर्मांचे अनुयायी येथे एकत्र नांदतात.

प्रादेशिक विविधता: भारतातील प्रत्येक प्रदेशाची वेगळी परंपरा, चालीरिती आणि सामाजिक रचना आहे.

ही सांस्कृतिक विविधता विकास योजना आणि आर्थिक धोरणांना प्रभावित करते कारण प्रत्येक क्षेत्राच्या गरजा वेगळ्या असतात.

2. लोकसंख्येची घनता

भारत हा जगातील सर्वाधिक लोकसंख्येचा देश आहे, जिथे 1.4 अब्जांहून अधिक लोकसंख्या 2024 पर्यंत झाली आहे.

जास्त लोकसंख्येमुळे संसाधनांवर ताण येतो, ज्यामुळे गरीबी, बेरोजगारी आणि आर्थिक असमानता यांसारख्या समस्या उद्भवतात।

वाढती लोकसंख्या कृषीवर अवलंबून असणाऱ्या अर्थव्यवस्थेचे प्रतिबिंब आहे.

3. गरीबी आणि आर्थिक असमानता

भारतात गरीबी ही एक गंभीर सामाजिक समस्या आहे. ग्रामीण आणि शहरी भागात याचा प्रमाण वेगवेगळा आहे.

आर्थिक असमानता निर्माण होण्याची कारणे:

  • संसाधनांचे असमान वाटप
  • शिक्षण व आरोग्य सुविधांचा अभाव
  • जातीय भेदभाव

सरकार मनरेगा (MGNREGA) आणि विविध गरिबी निर्मूलन योजना चालवून गरिबी कमी करण्याचा प्रयत्न करत आहे.

4. ग्रामीण प्रधान समाज

भारताची सुमारे 65% लोकसंख्या ग्रामीण भागात राहते आणि कृषी व संबंधित उद्योगांवर अवलंबून असते.

ग्रामीण भागात शिक्षण, आरोग्य सुविधा आणि पायाभूत सुविधांचा अभाव आहे.

यामुळे लोक शहरांकडे प्रवास (Migration) करत आहेत, ज्यामुळे शहरीकरण वाढत आहे.

5. कमी साक्षरता दर

भारतातील साक्षरता दर वाढत आहे, परंतु अद्याप विकसित देशांच्या तुलनेत तो कमी आहे.

ग्रामीण भाग आणि महिलांमध्ये साक्षरतेचे प्रमाण अधिक कमी आहे.

सर्व शिक्षा अभियान आणि राष्ट्रीय शिक्षण धोरण (NEP) यांसारख्या योजनांद्वारे शिक्षणाची गुणवत्ता आणि उपलब्धता सुधारण्याचा प्रयत्न केला जात आहे.

6. आरोग्यसेवेचा अभाव

भारतातील आरोग्यसेवा, विशेषतः ग्रामीण भागात, अद्याप अपुरी आहे.

डॉक्टरांची कमतरता, अपुऱ्या सुविधा आणि महागडी औषधे यामुळे आरोग्याची स्थिती बिकट आहे.

सरकारने आयुष्मान भारत योजना सुरू करून गरीब आणि गरजू लोकांना मोफत आरोग्यसेवा उपलब्ध करून दिली आहे.

7. बेरोजगारीची समस्या

बेरोजगारी ही भारतातील महत्त्वाची सामाजिक समस्या आहे. ती प्रामुख्याने दोन प्रकारची आहे:

ग्रामीण बेरोजगारी: विशेषतः कृषी क्षेत्रात लपलेली बेरोजगारी (Disguised Unemployment) मोठ्या प्रमाणावर आहे.

शहरी बेरोजगारी: शिक्षण घेऊनही नोकऱ्या न मिळणे ही मोठी समस्या आहे.

स्किल इंडिया, स्टार्टअप इंडिया, आणि मेक इन इंडिया यांसारख्या योजनांद्वारे रोजगाराच्या संधी वाढवण्याचा प्रयत्न केला जात आहे.

8. लैंगिक असमानता

महिलांची स्थिती सुधारली असली तरीही लिंगभेद (Gender Inequality) अद्याप अस्तित्वात आहे.

शिक्षण, रोजगार, आरोग्य आणि वेतन यामध्ये महिलांना अजूनही समान संधी मिळत नाहीत.

बेटी बचाओ, बेटी पढाओ आणि महिलांसाठी विशेष सशक्तिकरण योजना सुरू करण्यात आल्या आहेत.

9. सामाजिक सुरक्षिततेचा अभाव

असंघटित क्षेत्रातील कामगार, वृद्ध व्यक्ती आणि विकलांग लोकांसाठी सामाजिक सुरक्षिततेची सुविधा अद्याप पुरेशी नाही.

सरकारने अटल पेन्शन योजना आणि प्रधानमंत्री श्रम योगी मानधन योजना यांसारख्या योजना सुरू करून अशा लोकांना आधार दिला आहे.

10. सांस्कृतिक आणि धार्मिक विश्वासांचा प्रभाव

भारतातील संस्कृती आणि धार्मिक परंपरा आर्थिक व्यवहारांवर मोठा प्रभाव टाकतात.

सण, विवाह समारंभ आणि धार्मिक कार्यक्रमांवर मोठ्या प्रमाणावर खर्च होतो, ज्याचा अर्थव्यवस्थेवर महत्त्वाचा प्रभाव असतो.

तथापि, अंधश्रद्धा आणि जुनाट विचारसरणी कधीकधी सामाजिक आणि आर्थिक प्रगतीस अडथळा ठरतात.

उपसंहार

भारतीय अर्थव्यवस्थेच्या सामाजिक वैशिष्ट्यांमध्ये संस्कृतीची विविधता, लोकसंख्येची घनता, गरीबी, बेरोजगारी, लैंगिक असमानता आणि शिक्षण व आरोग्याची कमतरता या गोष्टी महत्त्वपूर्ण आहेत. सरकार विविध योजनांच्या माध्यमातून या समस्यांवर मात करण्याचा प्रयत्न करत आहे. समावेशक विकास आणि सामाजिक कल्याण हे भारताच्या आर्थिक प्रगतीचे महत्त्वाचे घटक आहेत.

______________________________________


भारत की अर्थव्यवस्था की सामाजिक विशेषताएँ

भारत की अर्थव्यवस्था न केवल आर्थिक कारकों पर आधारित है, बल्कि इसमें कई सामाजिक विशेषताएँ भी हैं जो इसके विकास, संरचना और क्रियान्वयन को प्रभावित करती हैं। ये सामाजिक विशेषताएँ भारत की विविधता, संस्कृति और लोकतांत्रिक व्यवस्था को दर्शाती हैं।

1. मिश्रित संस्कृति और विविधता

भाषाई विविधता: भारत में 22 आधिकारिक भाषाएँ और 1600 से अधिक बोलियाँ हैं।

धार्मिक विविधता: हिंदू, मुस्लिम, सिख, ईसाई, बौद्ध और अन्य धर्मों के अनुयायी भारत में रहते हैं।

जातीय विविधता: विभिन्न जातियों, जनजातियों और सामाजिक समूहों का सह-अस्तित्व है।

यह सामाजिक विविधता आर्थिक नीतियों और योजनाओं को प्रभावित करती है क्योंकि विभिन्न क्षेत्रों की आवश्यकताएँ अलग-अलग होती हैं।

2. जनसंख्या का उच्च घनत्व

भारत दुनिया के सबसे अधिक जनसंख्या वाले देशों में से एक है, जहाँ 2024 तक लगभग 1.4 अरब लोग निवास कर रहे हैं।

जनसंख्या का घनत्व ग्रामीण क्षेत्रों में अधिक है, जिससे कृषि पर निर्भरता अधिक होती है।

अत्यधिक जनसंख्या के कारण बेरोजगारी, गरीबी और आर्थिक असमानता जैसी समस्याएँ उत्पन्न होती हैं।

3. गरीबी और आर्थिक असमानता

भारत में गरीबी एक प्रमुख सामाजिक समस्या है। ग्रामीण और शहरी क्षेत्रों में गरीबी का स्तर अलग-अलग है।

सामाजिक और आर्थिक असमानता का कारण निम्नलिखित हैं:

  • संसाधनों का असमान वितरण
  • शिक्षा और स्वास्थ्य सेवाओं की कमी
  • जातिगत भेदभाव

हालांकि सरकार गरीबी उन्मूलन के लिए मनरेगा (महात्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार गारंटी योजना) और प्रधानमंत्री गरीब कल्याण योजना जैसी योजनाएँ चला रही है।

4. ग्रामीण प्रधान समाज

भारत की लगभग 65% जनसंख्या ग्रामीण क्षेत्रों में निवास करती है।

कृषि भारत की अर्थव्यवस्था का मुख्य आधार है। कृषि क्षेत्र में कार्यरत लोग आधुनिक तकनीक की कमी के कारण सीमित आय अर्जित करते हैं।

ग्रामीण क्षेत्रों में विकास की कमी के कारण, शहरों की ओर प्रवासन (Migration) बढ़ रहा है।

5. शिक्षा का निम्न स्तर

भारत में अभी भी साक्षरता दर विकसित देशों की तुलना में कम है।

ग्रामीण क्षेत्रों और महिलाओं में शिक्षा का स्तर निम्न है।

राष्ट्रीय शिक्षा नीति (NEP) और सर्व शिक्षा अभियान जैसे कार्यक्रमों के माध्यम से शिक्षा को बढ़ावा देने का प्रयास किया जा रहा है।

6. स्वास्थ्य सेवाओं की कमी

भारत में स्वास्थ्य सेवाओं में अभी भी सुधार की आवश्यकता है।

ग्रामीण क्षेत्रों में स्वास्थ्य सुविधाएँ, डॉक्टरों की उपलब्धता और दवाओं की पहुँच सीमित है।

सरकार ने आयुष्मान भारत योजना के माध्यम से गरीबों को मुफ्त स्वास्थ्य सुविधाएँ प्रदान करने का प्रयास किया है।

7. बेरोजगारी की समस्या

भारत में बेरोजगारी एक प्रमुख सामाजिक समस्या है। यह कई प्रकार की होती है:

ग्रामीण बेरोजगारी: विशेषकर कृषि क्षेत्र में छुपी बेरोजगारी (Disguised Unemployment)।

शहरी बेरोजगारी: शिक्षित युवाओं में नौकरी की कमी।

सरकार स्टार्टअप इंडिया, स्किल इंडिया और मेक इन इंडिया जैसी योजनाओं के माध्यम से रोजगार के अवसर बढ़ाने का प्रयास कर रही है।

8. लैंगिक असमानता (Gender Inequality)

भारत में महिलाओं की स्थिति में सुधार हुआ है, लेकिन अभी भी लिंगभेद मौजूद है।

शिक्षा, स्वास्थ्य, वेतन और रोजगार के अवसरों में महिलाएँ पुरुषों से पीछे हैं।

सरकार बेटी बचाओ, बेटी पढ़ाओ और महिला सशक्तिकरण योजनाओं के माध्यम से महिलाओं की स्थिति को सुधारने का प्रयास कर रही है।

9. सामाजिक सुरक्षा का अभाव

कमजोर वर्गों जैसे वृद्ध जन, विकलांग और असंगठित क्षेत्र के श्रमिकों के लिए सामाजिक सुरक्षा का अभाव है।

सरकार ने अटल पेंशन योजना, ई-श्रम कार्ड, और प्रधानमंत्री श्रम योगी मानधन योजना के माध्यम से इन्हें सहायता प्रदान करने की पहल की है।

10. सांस्कृतिक और धार्मिक विश्वासों का प्रभाव

भारतीय समाज में सांस्कृतिक और धार्मिक मान्यताएँ आर्थिक गतिविधियों को प्रभावित करती हैं।

त्योहारों, शादियों और धार्मिक आयोजनों पर होने वाला खर्च अर्थव्यवस्था में एक बड़ा योगदान देता है।

लेकिन कई बार अंधविश्वास और परंपरागत सोच के कारण सामाजिक विकास धीमा पड़ता है।

निष्कर्ष

भारत की अर्थव्यवस्था की सामाजिक विशेषताएँ इसकी विविधता, जनसंख्या घनत्व, गरीबी, शिक्षा की कमी और लिंग असमानता जैसी चुनौतियों को उजागर करती हैं। सरकार कई योजनाओं और कार्यक्रमों के माध्यम से इन सामाजिक समस्याओं को दूर करने और एक समावेशी आर्थिक विकास की दिशा में प्रयास कर रही है।

______________________________________

No comments:

Post a Comment

INTERNAL TEST QUESTIONS

  INTERNAL TEST QUESTIONS (1 Mark Each) - Answer Key Q1. Draw the square of opposition of proposition. Answer: The square of opposition ...